مقدمهي دوم: مراحل اجرایی و ویژگیهاي این تفسیر
1. مراحل اجرایی
1. مراحل اجرایی:
مفسران قرآن در طی قرون متمادي، صدها تفسیر ارزشمند از قرآن ارائه کردهاند، اما با توجه به نیاز نسل نو، سالها بود که به فکر
نگارش تفسیري روان براي جوانان بودیم، تا اینکه در سال 1378 ش. از دروس سطح چهارم حوزهي علمیهي قم در رشتهي تفسیر
و علوم قرآن و نیز سطح چهارم فقه و اصول و همچنین از دغدغهي پایان نامهي دکتراي تفسیر و علوم قرآن فراغت حاصل شد. و
همزمان پیشنهادي از طرف دوست عزیز، استاد شریفزاده، از رادیو قرآن تهران رسید که ترجمه و تفسیري مختصر براي بخش
بامدادي تهیه و پخش شود. این مطلب انگیزهي خفته را بیدار کرد و ترجمه و تفسیر قرآن در طی مراحل زیر شکل گرفت.
مرحلهي اول: تشکیل هستهي اولیهي تفسیر و ترجمه
در عید غدیر 1420 ق (فروردین 1378 ش) توفیق الهی یار شد و گروهی از استادان و فضلاي حوزه و دانشگاه در قم گرد هم
آمدند تا کاري قرآنی را به صورت جمعی شروع کنیم. دوستانی که در جلسهي اول شرکت داشتند، حجج اسلام: شهید غلامعلی
همائی، محسن اسماعیلی و بنده بودیم. بعد از مدتی جناب استاد حسین شیرافکن و محمد امینی و محسن ملاکاظمی به جمع ما
«1» . پیوستند
نخست پیشنهاد شد که ترجمهاي جمعی و دقیق همراه با شرح مختصر آیات تهیه شود. متن اولیه را اینجانب تهیه میکردم و در
صفحه 51 از 206
جلسه مطرح میشد و بعد از بررسی و اصلاح و تکمیل جهت ویرایش و تایپ ارسال
ص: 106
1383 ش) به پایان رسید. - میشد. ویرایش نخست این اثر طی شش سال ( 1378
مرحلهي دوم: تولید صوتی و تصویري
طی پنج سال « ناس » تا پایان سورهي « حمد » از دوم خرداد 1378 ش. بخش این متن در رادیو قرآن آغاز شد و از ابتداي سورهي
و ویرایش نخست این اثر در سال 1383 ش به پایان رسید. «1» . ادامه یافت
سپس تفسیر برخی سورهها در مجالس قرآنی بیان شد و توسط سیماي قرآن پخش گردید.
بازخوردهاي این مرحله از شنوندگان و بینندگان صدا و سیما گرفته شد و در تفسیر اعمال گردید. البته استقبال عمومی و تشویق
قرآندوستان و قرآنپژوهان در این مرحله موجب دلگرمی بیشتر دوستان شد.
مرحلهي سوم: تولید نخستین ترجمهي جمعی قرآن
از آنجا که متن کتاب یاد شده شامل دو بخش ترجمه و تفسیر بود، دوستان همکار بر آن شدند که بخش ترجمهي قرآن را زودتر
آماده و به دوستداران قرآن عرضه کنند.
این تلاش جمعی در سال 1384 ش. به ثمر نشست و براي نخستین بار ترجمهي گروهی قرآن به عرصهي قرآنپژوهی عرضه شد.
چاپهاي مکرر این ترجمه و استقبال قرآنپژوهان و قرآن دوستان از آن موجب دلگرمی دوستان ما و ادامهي کار شد.
هسته به هسته) و به صورت دقیق انجام شد و مرتبهي اول و دوم توسط انتشارات دارالذکر به ) « جمله به جمله » این ترجمه با روش
چاپ رسید و مورد توجه آیۀاللَّه معرفت رحمه الله قرار گرفت و ایشان تقریظی بر آن نگاشتند.
ص: 107
و اکنون در سال 1386 ش. ویرایش دوم آن ترجمه در حال آمادهسازي و نشر است.
مرحلهي چهارم: تولید متن درسی و تدریس
پس از اتمام ویرایش نخست تفسیر، به تدریس برخی بخشهاي آن همت گماردیم. تفسیر سورهي حجرات آن در دانشگاه
فردوسی مشهد در اردوي تابستانی دانشجویان و نیز براي دانشپژوهان حوزهي دانشجویی شهید بهشتی تهران و هم چنین طلاب
1384 ش. تفسیر سورهي توبه و یوسف براي طلاب - خارجی مرکز جهانی علوم اسلامی قم تدریس شد. همچنین در سال 6
پایههاي هفتم و هشتم حوزهي علمیهي قم در مدرسهي فیضیه تدریس شد.
در این تدریسها بازخوردهاي تفسیر از مخاطبان مختلف جمعآوري و نظرسنجیها به صورت علمی استخراج، و نتایج آنها در
ویرایش دوم تفسیر اعمال شد. حاصل این مرحله چندین کتاب بود که برخی از آنها متن درسی بعضی مراکز علمی در کشور است:
1. تفسیر مقدماتی (تفسیر سورههاي حمد، حجرات، جمعه، قدر، کوثر، توحید) این کتاب توسط انتشارات مرکز جهانی علوم
اسلامی در سال 1384 ش. به چاپ رسید و متن درسی دورهي کارشناسی است.
2. تفسیر قرآن مهر (سورهي یوسف)
3. تفسیر قرآن مهر (سورهي توبه)
دو مورد اخیر توسط انتشارات پژوهشهاي تفسیر و علوم قرآن در سال 1385 ش. به صورت آزمایشی و به عنوان متن کمک درسی
چاپ شد که مورد استقبال ویژهي جامعهي قرآنی، به ویژه جوانان قرار گرفت و در مدت کوتاهی کمیاب شد و در جشنوارهي اهل
قلم دو جایزهي کتاب برتر را به خود اختصاص داد و موجب دلگرمی بیشتر نویسندگان و تشویق آنان براي چاپ کل اثر شد.
ص: 108
صفحه 52 از 206
مرحلهي پنجم: استفاده از نظرهاي دانشوران
در این مرحله به پیشنهاد دوستان نهاد مقام معظم رهبري در دانشگاهها، قرآنپژوه و مفسر سترگ حضرت آیۀاللَّه معرفت رحمه الله
1385 ش) تقریباً همهي دورهي تفسیر را خط به خط ملاحظه کردند و - نظارت علمی این تفسیر را پذیرفتند و طی سه سال ( 1383
نظرهاي اصلاحی و تکمیلی خویش را فرمودند و عمده نظرهاي ایشان در تفسیر اعمال شد و در مواردي که اختلاف نظر بود، مسأله
با گفتوگو حل میشد.
سپس به پیشنهاد دوستان نهاد، برخی مجلدات این تفسیر خدمت قرآنپژوه دانشمند جناب دکتر سیدرضا مؤدب و دانشور محترم
جناب دکتر آذربایجانی و برخی استادان دیگر ارائه شد و نظرهاي تکمیلی و اصلاحی آنان نیز اخذ و اعمال گردید؛ البته در این
موارد، اختلاف نظرها به حضور آیۀ اللَّه معرفت عرضه میشد و داور نهایی ایشان بودند.
در ضمن، در این مرحله به پیشنهاد برخی استادان نظرهاي تفسیري و عرفانی امام خمینی رحمه الله و شهید مطهري رحمه الله و نیز
برخی اشعار که مضامین قرآنی داشت، به تفسیر اضافه شد تا غنیتر و زیباتر و براي جوانان جذابتر گردد.
حاصل این مرحله، ویرایش دوم این تفسیر بود که در سال 1385 ش. به پایان رسید.
مرحلهي ششم: غنیسازي منابع و ویرایش صوري
در این مرحله با کمک برخی دوستان فاضل رشتهي تخصصی تفسیر، از جمله حجۀالاسلام احمدي، منابع حدیثی و تاریخی و شأن
نزولها غنیسازي شد؛ یعنی احادیث به چند منبع دست اول و متأخر ارجاع شد و ویرایش صوري متن توسط جناب آقاي محمد
جواد شریفی و همکارانشان به خوبی انجام شد.
ص: 109
مرحلهي هفتم: ترجمه تفسیر به زبانهاي دیگر
در سال 1385 ش. این اثر مورد توجه برخی مترجمان و قرآن پژوهان کشورهاي دیگر قرار گرفت. از این رو ترجمه برخی مجلدات
به زبان آذري توسط برخی فضلاي آذربایجان « تفسیر سوره یوسف » و « تفسیر مقدماتی » آن به زبانهاي دیگر آغاز شد؛ از جمله
.«1» آقایان طغرل بابایف و سید طهماسب جواد زاده به انجام رسید
2. ویژگیهاي تفسیر
2. ویژگیهاي تفسیر:
هر تفسیر قرآنی داراي ساختار، روش، منابع و مخاطبان خاصی است که ویژگیهاي آن تفسیر را شکل میدهد. شناخت این موارد
میتواند در استفاده از آن تفسیر و داوري در مورد آن مفید باشد.
اول: ساختار تفسیر:
الف) نماي کلّی هر آیه: این نما به صورت مقدمهاي یک سطري، قبل از هر آیه بیان میشود که موضوع یا موضوعات اصلی آیه را
بیان می کند.
ص: 110
ب) ترجمهاي دقیق و برابر از قرآن: ترجمهاي که براساس روش جمله به جمله (هسته به هسته) و درکمال دقت است و تلاش شده
در این زمینه به حدود 20 «1» . که حتی حرفی از قرآن بدون ترجمه نماند و درهمان حال، پیامرسانی و روانی مطلب حفظ شود
«2» . ترجمهي مشهور توجه، و از واژگان آنها استفاده شده است
ج) شأن نزول (در صورتی که آیه شأن نزول داشته باشد): مقصود از شأن نزول (: سبب نزول) واقعه یا حادثه یا پرسشی است که
صفحه 53 از 206
بهدنبال آن، آیه یا آیاتی فرود آمده است.
از آنجا که معمولًا شأن نزولها سند روایی معتبر ندارد، از آنها به عنوان مؤید و شاهد براي روشن شدن فضاي تاریخی و
جغرافیایی نزول آیه استفاده میشود.
البتّه یادآوري این نکته لازم است که معمولًا شأن نزولها موجب انحصار معناي آیه درمورد خاص نمیشود (مگر در مواردي
اندك، همچون آیهي تطهیر)، ولی به فهم و تفسیر آیات کمک میکند.
استفاده شده از الفاظ و ترکیبات آیه با توجه به لغت، سیاق، شأن نزول، تاریخ، « نکات » ، د) نکات و اشارات: مقصود از این عنوان
احادیث، آیات دیگر قرآن، قراین عقلی، علوم قطعی تجربی و علوم قرآن است.
این عنوان را از حدیث امام سجاد علیه السلام و امام صادق علیه السلام الهام گرفتیم که از ایشان حکایت شده است:
کتاب اللَّه عزوجل علی أربعۀ أشیاء: علی العبارة والاشارة واللطائف والحقائق، فالعبارة للعوام والاشارة للخواص واللطائف للأولیاء
ص: 111
کتاب خدا (قرآن) بر چهار چیز است: عبارت، اشاره، لطایف، حقایق؛ و عبارات (قرآن) براي عموم مردم، «1» ؛ والحقائق للأنبیاء
اشارات (قرآن) براي خواص مردم، لطایف (قرآن) براي اولیا (ي الهی) و حقایق (قرآن) براي پیامبران است.
البتّه در این مورد به مهمترین تفاسیر شیعه و اهل سنت مراجعه کرده و از نکات و نظرهاي آنها استفاده کردهایم.
لازم به یادآوري است از آنجا که مخاطبان ما جوانان و دانشجویان هستند از نکتههاي عرفانی (به ویژه از آثار امام خمینی قدس
سره) و اشعار متناسب با موضوع آیات استفاده کردهایم تا بر لطافت و تأثیر مطالب تفسیري افزوده شود.
ه) آموزهها و پیامها: مقصود از این عنوان، بیان اهداف اصلی آیه براي نسلهاي بعدي است، که از سنخ دلالت التزامی کلام است؛
یعنی جدا نمودن و مجرد کردن آیه از زمان و مکان و شخصیتها و مخاطب خود و برداشت قاعدهي کلی از آیه، که قابل انطباق بر
زمانها و مکانها و افراد و مصادیق جدید باشد، بهطوري که مخاطب بتواند از آن پیامها، در زندگی شخصی و اجتماعی خود
استفاده کند.
صورت گرفته و با « الغاي خصوصیت » البتّه این کار با توجه به بطون قرآن (براساس رهنمودهاي اهل بیت علیهم السلام) و قاعدهي
بیان گردید- به « بطن قرآن » تدبّر و تفکر در الفاظ آیه- با توجه به همان نکاتی که در بند گفته شد و در مقدمهي اول در مبحث
دست آمده است.
همانطور که از امام باقر علیه السلام حکایت شده که فرمودند:
ظهره تنزیله و بطنه تأویله، منه قد مضی ومنه ما لم یکن، یجري
ص: 112
ظاهر قرآن همان چیزي است که نازل شده است، اما باطن قرآن تأویل آن است که برخی از آنها «1» ؛ کما تجري الشمس والقمر
گذشته و برخی هنوز نیامده است. قرآن مثل خورشید و ماه جریان دارد (وهر زمان مصادیق جدید پیدا میکند).
و نیز از آن حضرت حکایت شده که
چنانچه آیهاي درمورد ملتی نازل شود، «2» ؛ ولو أن الآیۀ اذا نزلت فی قوم ثم مات اولئک القوم ماتت الآیۀ، لما بقی من القرآن شیء
اگر با مرگ آن مردم، آیه نیز بمیرد، چیزي از قرآن باقی نمیماند.
و امام صادق علیه السلام فرمودند:
لأن اللَّه تبارك و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو من کل زمان جدید وعند کل قوم غض الی یوم القیامۀ؛
امام صادق علیه السلام (درپاسخ پرسشی درمورد قرآن) فرمودند: «3»
صفحه 54 از 206
خداي تبارك و تعالی قرآن را براي یک زمان و مردمی خاص قرار نداده است، بلکه آن در هر زمانی جدید و نزد هر ملتی تازه و »
.« شیرین است
روش » دوم: روش تفسیر: در این تفسیر از روشهاي متعدد و معتبر استفاده کردهایم؛ یعنی تلاش ما این بوده که روش تفسیر یک
« جامع و کامل
ص: 113
کاملًا پرهیز شده است. در این « تفسیر به رأي » میشود و البتّه از « روش قرآن به قرآن، روایی، عقلی، علمی، باطنی » باشد که شامل
«1» . راه براساس مبانی تفسیر معتبر و ضوابط اصول فقه و قواعد روشهاي صحیح تفسیر عمل شده است
گرایش این تفسیر، اجتماعی است؛ یعنی به مباحث معاصر و پیوند قرآن با زندگی اجتماعی مردم توجه شده و استخراج پیامها و
آموزههاي آیات در همین راستاست.
«2» : سوم: منابع تفسیر
مهمترین تفاسیر شیعه و اهلسنّت که مورد توجه ما بوده عبارتانداز: مجمع البیان، تفسیر ابو الفتوح رازي، صافی، نور الثقلین،
البرهان، المیزان، نمونه، الدّر المنثور، کشّاف، کشف الاسرار، راهنما، نور، من وحی القرآن و تفاسیر امام خمینی رحمه الله و شهید
مطهري رحمه الله و ....
«3» . در واژهشناسی از مفردات راغب، مقاییس اللغۀ، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مجمع البحرین و ... استفاده شده است
تذکر: در تفاسیر دیرین ذکر منبع مطالب مرسوم نبود و بسیاري از مطالب هر تفسیر از تفسیرهاي قبلی گرفته شده بدون آنکه منبع
اصلی ذکر شود، ولی ما در این نوشتار تلاش نمودیم که هر کجا از منبع خاصی، مستقیم یا غیرمستقیم، استفاده کردیم، نشانی آن را
در پاورقی بیاوریم.
ص: 114
مخاطب این تفسیر جوانان با سطح علمی حدود دیپلم و کارشناسی هستند؛ بنابراین مطالب با نثري روان «1» : چهارم: مخاطبان تفسیر
و رسا و به دور از اصطلاحات علمی و فنی بیان شده است و در ضمن، دقت علمی فداي پیرایههاي ادبی نشده و مطالب سنگین یا
یا ارجاع دادهایم تا علاقهمندان، مطالب را در منابع دیگري پیگیري کنند. «2» مشکل را به پاورقی منتقل کرده
توجه به ویژگیهاي روانشناختی و جامعهشناختی مخاطب، به این تفسیر رنگ خاصی بخشیده است؛ یعنی از ادبیات خاص آنان (به
ویژه در حوزهي شعر و نکات عرفانی و علمی) استفاده کردهایم.
ص: 115
پنجم: مجموعههاي موضوعی (آیات و احادیث) در این تفسیر:
ردیف جلد تفسیر موضوع سوره و آیه 1 اولمقایسهي ویژگیهاي پارسایان، منافقان و کافرانبقره/ 220 اولقرآن و بهداشت
روانبقره/ 3112 اولاهداف بعثت پیامبرانبقره/ 4119 دومتفکر در قرآن و حدیثبقره/ 5164 دومقرآن و بهداشت غذاییبقره/
6173 دوماحباط و تکفیر (نابودي اعمال) بقره/ 7217 سوممحبوبان خداآلعمران/ 831 سومقرآن و پلورالیسمآل عمران/ 985
سومشهید در قرآن و حدیثآلعمران/ 10166 چهارمزنان از نگاه قرآننساء/ 111 چهارمقرآن و سکولاریسمنساء/ 1259
چهارمسلام در قرآن و حدیثنساء/ 1386 چهارمنظام عدل در قرآننساء/ 14135 پنجمیهود از نگاه قرآنمائده/ 1582 پنجمشناخت
نفسمائده/ 16105 ششمجهانگردي هدفمندانعام/ 1711 ششمادب در قرآن و حدیثانعام/ 18108 ششمغفلت و راهکارهاانعام/
19131 هفتمدعا و شرایط و آداب آناعراف/ 2056 هفتملباس و اقسام و ویژگیهاي آناعراف/ 2126 هفتماسرار عدد چهل در
قرآن و حدیثاعراف/ 22142 هفتمآداب تلاوت قرآن و مراحل استفاده از آناعراف/ 204
صفحه 55 از 206
ص: 116
23 هشتم عبادتگاه در قرآن و حدیثتوبه/ 24107 نهم هماورد طلبی قرآن و اعجاز آنهود/ 2513 نهم حیوانات در قرآنهود/ 2640
نهم اهداف آفرینش جهان و انسانهود/ 27119 دهم ولایت و اهل بیت علیهم السلام در قرآن رعد/ 287 دهم بهشت در قرآنرعد/
2923 یازدهم دوزخ در قرآنحجر/ 3043 یازدهم مدیریت و قرآنحجر/ 3188 دوازدهم سنتها و قوانین الهیاسراء/ 3277 دوازدهم
انسان در قرآنکهف/ 3354 دوازدهم معلم و آداب علمآموزي کهف/ 3466 دوازدهم شفاعت مریم/ 3587 سیزدهم امام مهدي
علیه السلام در قرآن و حدیثانبیاء/ 36105 سیزدهم سخن پاكحج/ 3724 چهاردهم ازدواج نور/ 3832 چهاردهمآداب تربیت
فرزندنور/ 3958 چهاردهمدوستان خوب و بدفرقان/ 4038 چهاردهمنماز شب و فواید و موانع آنفرقان/ 4163 پانزدهمبهداشت
4255 شانزدهمامتحان و علل و وسایل آنعنکبوت/ 433 شانزدهماعجازهاي علمی قرآنلقمان/ 4410 - جنسی در قرآننمل/ 6
شانزدهمپدر و مادر در قرآن و حدیثلقمان/ 4514 شانزدهمدنیا در قرآن و حدیثلقمان/ 33
ص: 117
46 شانزدهمقرآن و فرهنگ زمانهاحزاب/ 474 شانزدهمذکر در قرآن و حدیثاحزاب/ 4841 هفدهماخلاصص/ 4983
هیجدهمدانش و دانشمندانزمر/ 509 هیجدهمصفات خردمندانزمر/ 5118 هیجدهمالهی نامهغافر/ 5260 هیجدهممراحل آفرینش
انسانغافر/ 5367 هیجدهمشورا در اسلامشوري/ 5438 نوزدهمقرآن و جنگمحمد/ 554 نوزدهمجامعهي جهانی مطلوب قرآن
(جهانیسازي مهدوي) فتح/ 5628 نوزدهمگناهان زبانحجرات/ 5712 بیستمگناهان کبیره (مهمترین گناهان) نجم/ 5832
بیستماهداف نزول قرآنحدید/ 599 بیستمبخشش و انفاق در قرآنحدید/ 6010 بیستمنظام نور در قرآنحدید/ 6112 بیستمعوامل
637 بیست و دومسرکشی و عوامل آن و - نرمی و سختی دلحدید/ 6216 بیست و یکمنفاق و پیامدها و راهکارهامنافقین/ 8
راهکارهاعلق/ 646 بیست و دومعوامل زیانکاري انسان و راهکارهاعصر 65 بیست و دومخطرهاي شیطان و راهکارهاناس
ص: 118
ششم: مختصات این تفسیر (به صورت خلاصه):
تفسیر قرآن مهر در مجلدات متعدد منتشر میشود، از این رو:
الف) مقدمه و شیوهي تفسیر و توضیحات لازم در مقدمهي جلد اول آورده شد.
ب) فهرست منابع در جلد آخر خواهد آمد.
ج) مهمترین ویژگیهاي این تفسیر عبارت است از:
1. روان و خوش فهم است.
2. مخاطب تفسیر، جوانان، به ویژه دانشجویان هستند. از این رو نکات روانشناختی و جامعه شناختی در خور رعایت شده است.
3. از ترجمهاي دقیق و برابر استفاده شده است.
4. نماي کلی و موضوعات هر آیه در یک سطر آمده است.
5. به شأن نزولها توجه شده است اما معناي آیه در آنها منحصر نگردیده است.
6. نکات و اشارات تفسیري آیه، به صورت کوتاه آمده است.
7. آموزهها و پیامهاي آیه براساس الغاي خصوصیت بیان شده به طوري که قاعدهاي کلی باشد که با نیازهاي زمان قابل تطبیق باشد.
8. به دیدگاه مشهور مفسران توجه شده و به اختلافات تفسیري مفسران در مورد ضرورت (و بیشتر در پاورقیها) اشاره شده است.
9. تفسیر براساس آموزههاي مذهب اهلبیت علیهم السلام سامان یافته است.
10 . از روش تفسیر قرآن به قرآن، روایی، عقلی، علمی، اشاري و اجتهادي استفاده شده و از تفسیر به رأي پرهیز شده است.
صفحه 56 از 206
11 . در برخی موارد آیات یا احادیث به صورت موضوعی گردآوري شده است.
12 . واژههاي مهم در پاورقی (و به ندرت در متن) توضیح داده شده است.
13 . از اشعار مناسب با مضامین آیه استفاده شده است.
ص: 119
14 . از اشارات عرفانی امام خمینی قدس سره به مناسبت، بهره برده شده است.
15 . در این ترجمه و تفسیر از همکاري استادان حوزه و دانشگاه بهره بردهایم.
16 . این تفسیر از نظر قرآنپژوه بزرگ معاصر حضرت آیۀاللَّه معرفت گذشته است.
17 . برخی از بخشهاي این تفسیر مکرر در دانشگاه و حوزه تدریس، و از صدا و سیما پخش شده و بازخوردگیري شده است.
18 . در موارد لزوم از نقشههاي اطلس براي روشن کردن مطالب تاریخی و جغرافیایی استفاده شده است.
ص: 121